حکم روزه مسافری که درعصر جدید و بدون وجود سختی و مشقت سفر می کند چیست؟ صوم المسافر مع عدم وجود المشقة؛

الحمد لله  و صلي  الله  و سلم  و بارك  علي  رسول  الله  و علي  آله  وصحبه.

أما  بعد:

در پاسخ به پرسش  شما  از خداوند طلب توفیق کرده و می گوییم:

خداوند متعال  سفر را بعنوان یکی از موانع مجاز روزه گرفتن برشمرده  و در آیاتی  چند از کلامش  فرموده است: (فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ) یعنی: (پس هر یک از شما-که در ماه رمضان بیمار  یا مسافر- باشد ( به اندازه  روزهایی  که روزه  نگرفته است) درروزهای دیگر  روزه  بگیرد )البقرة/١٨٤ و در آیه دیگر می فرماید: (وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيد)يعني: (و هر فردی که بیمار یا در سفر باشد باید -به اندازه  روزه هایی که روزه نگرفته  است- در روزهای  دیگر  روزه  بگیرد)البقرة/١٨٥ لذا  سفر بعنوان یکی  از اجازه های الهی به بندگانش محسوب  می شود و دلیل آن حدیثی از عمرو بن حمزة الأسلمي  است که از رسول  الله  صل الله  عليه  وسلم  پرسید: ( ای رسول  خدا من بسیار سفر می کنم و توانایی روزه گرفتن را هم دارم آیا -در سفر- روزه بگیرم؟ رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  فرمود: (هی رخصة  ارخصها  لعباده  فمن أخذ  بها فحسن و من لا فلاجناح  عليه) يعنى: (-بازکردن  روزه در سفر- اجازه  ای از جانب خداوند  به بندگانش است لذا فردی که به آن عمل کند- و روزه اش را در سفر باز کند- برایش بهتر است اما در غیر اینصورت- اگر در سفر روزه بگیرد- گناهی  بر او نیست)

 آیات فوق و حدیث مذکور بیانگر آن هستند که بازکردن روزه در سفر یک اجازه الهی می باشد.

 انسان در چه سفری می تواند  روزه اش را باز کند؟

اهل علم می گویند: سفری که باز کردن روزه را برای انسان جایز می کند سفری  است که می تواند در آن نمازهایش  را به حالت شکسته  بخواند لذا این مساله را به مسأله  شکسته  خواندن  نماز در سفر ربط  داده  اند  زیرا  شکسته  خواندن نماز یک اصل قرآنی برای  مسافر می باشد  و خداوند  می فرماید: ( (وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا ۚ)یعنی: (و هرگاه  در زمین به مسافرت  پرداختید  بر شما گناهی  نیست تا نمازهاي تان را شکسته  ادا کنید، اگر بیم آن داشتید  که کافران  زیانی  به شما برسانند)النساء/١٠١ بنابراين اصل رخصت و اجازه در مورد مسافر، شکسته خواندن نماز می باشد و روزه ملحق به آن است از اینرو آنچه  که کوتاه خواندن نماز را مجاز کند بازکردن روزه را نیز  مجاز می کند.

حال سؤال  اینجاست که باوجود پیشرفت وسائل حمل و نقل که روزه گرفتن در سفر دیگر سختی و مشقت گذشته  را ندارد آیا باز هم مشمول این رخصت  می شود؟ یا اینکه این رخصت مطلق  است و شامل هر نوع  سفری اعم از سخت و آسان  می شود؟

در پاسخ  می گوییم: سفر هر چند که آسان باشد و با وسائل  نقلیه صورت بگیرد  اما از توصیف  رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  که فرموده  است: (السفر قطعة  من العذاب)یعنی: ( سفر بخش و مصداقی  از عذاب و درد است) خارج  نمی شود با این تفاوت که فقط درجه  عذاب متغیر است؛

بدون شک سفر با اتومبیل همانند سفر با شتر نیست و سفر با هواپیما  همانند سفر با ماشین  نیست اما همگی در اصل سفر هستند و طبق حدیث  مذکور مصداقی  از عذاب و درد می باشند هر چند که وسائل نقلیه یکی از دیگری مرفه تر باشند لذا دلیل اینکه  سفر رخصتی برای بازکردن روزه تشریع  شده است این می باشد که خود سفر به خودی خود  مصداقی  از مشقت و رنج است از اینرو رخصت و اجازه ای برای  بازکردن روزه تلقی می شود  و این بدان معنی است که وجود سفر رخصتی برای  بازکردن  روزه  است  حتی  اگر سختی  و مشقت قابل توجهی  در آن وجود نداشته  باشد زیرا هنگامی  که  حکم بر اساس مصداقیت  یک چیز صادر می شود به طور مطلق در آن صدق می کند خواه آن چیز- مانند سفر- سختی قابل توجهی  داشته  باشد، خواه  سختی نداشته  باشد؛بطور مثال علماء خواب را باطل کننده وضوء می دانند و فرق  نمی کند که در خواب  چیزی  از نواقض  وضوء رخ داده  باشد یا نه بلکه وقتی انسان بطور کامل خوابید هنگام بیدار شدن باید دوباره  وضوء بگیرد حتی اگر یقین داشته  باشد که هنگام خواب چیزی  از نواقض  وضوء رخ نداده  است.

به طور کلی؛ منظور این است که سفر یکی از اسبابی  است که به انسان  اجازه  می دهد  تا روزه  نگیرد و مشروط  به مشقت و سختی  هم نیست  بلکه  به خودی  خود رخصت  و اجازه ای الهی  است خواه سختی و مشقت قابل توجهي  در آن وجود داشته باشد  خواه نه؛ همانطور  که در حدیث  عمرو بن حمزة  الأسلمي  اشاره  شد که وقتي به رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم گفت: ( ای رسول  خدا من بسیار سفر می کنم و توانایی  گرفتن روزه را هم دارم آیا روزه بگیرم؟ رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  فرمود: (هی رخصة  ارخصها  لعباده  فمن أخذ  بها فحسن و من لا فلاجناح  عليه) يعنى: (-بازکردن  روزه در سفر- اجازه  ای از جانب خداوند  به بندگانش است لذا فردی که به آن عمل کند- و روزه اش را در سفر باز کند- خوب است در غیر اینصورت- اگر در سفر روزه بگیرد- گناهی  بر او نیست)

حال در اینجا سؤال پیش می آید که کدام یک در سفر بهتر و بافضیلت تر است؟روزه  گرفتن یا روزه نگرفتن؟

اهل علم در این مسأله اختلاف  نظر دارند  طوری  برخی  از آنها  می گویند:انسان  در سفر-بین روزه  گرفتن و روزه  نگرفتن- مختار است؛ و برخی  گفته  اند: اگر روزه  برایش  سخت  و طاقت  فرسا باشد روزه نگرفتن  بهتر  است و برخی  گفته  اند: روزه  نگرفتن  بطور  مطلق  بهتر  است خواه- روزه  گرفتن- برایش  سخت  باشد خواه  سخت  نباشد؛ و هریک از آنها به دلایلی  استناد  کرده  اند  و حتی  برخی  از علماء  قائل به وجوب روزه  نگرفتن برای مسافر  هستند و دلیل  شان  حدیثی  است که در صحیح  مسلم از جابر رضي  الله  عنه روایت شده است که گفت: (رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم- در سال فتح و در ماه رمضان بسوی مکه حرکت کرد و ایشان و مردم تا منطقه (کراع  الغمیم) روزه  بودند  سپس  یک کاسه آب خواست و  آن را بالابرد  تا مردم ایشان را مشاهده کردند و سپس آن را نوشید؛ بعد از مدتی به ایشان گفته شد: برخی از مردم همچنان روزه هستند و رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: (أولئك  العصاة، أولئك العصاة) یعنی: ( آنها گناه کارند، آنها گناه کارند)صحیح  مسلم حدیث١١١٤ و همچنین در صحیح بخاری و مسلم از عبدالله بن عمر و جابر رضي  الله  عنهم وارد روایت شده است که رسول  الله  صلی الله  عليه  وسلم  می فرماید: (ليس من البر  أن تصوموا في السفر) يعني: (خوب نیست که در سفر  روزه  بگیرید) و در روایت دیگری  آمده  است: (و ليس الصيام  من البر  في السفر) يعني: (روزه گرفتن در سفر خصلت  خوب  و پسندیده  ای نیست)؛ همه اینها بیانگر آن هستند  که در این مسأله  نصوصی  وجود دارند که هر یک از اهل علم به یکی از آنها عمل کرده و نظری ارائه داده  اند اما نقطه مشترک همه آراء این است که روزه نگرفتن در سفر یک رخصت و اجازه الهی می باشد اما در مورد اینکه کدام یک فضیلت  بیشتری  دارد باید گفت: فضیلت، بستگی به وضعیت مسافر دارد طوریکه  اگر روزه گرفتن برایش سخت است بهتر است تا روزه اش را باز کند زیرا رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم می فرماید: (ليس من البر  الصوم في السفر)یعنی: ( روزه گرفتن در سفر از خصلت های خوب  و پسندیده  نیست) و همچنین در صحیح بخاری و مسلم از انس رضی  الله  عنه روایت  است، رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم در مورد کسانی که در سفر روزه نگرفته  بودند- و با نشاط و قوت به کارهای شان رسیدگی کردند- فرمود: ( ذهب  المفطرون  الیوم  بالأجر) يعني: (آنهایی  که امروز(در سفر)  روزه نگرفته  بودند  مشمول  پاداش  شدند) و همچنین رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  در مورد  افرادی  که پس از مشاهده آشامیدن آب از سوی  ایشان به روزه  داری ادامه  دادند  فرمود: (أولئك  العصاة  أولئك  العصاة)یعنی: (آنها گناه کارند، آنها گناه کارند)

اما اگر انسان توان روزه گرفتن در سفر را داشته  باشد و این کار برای  او مشقت بار نباشد و نیتش هم از روزه  گرفتن نائل آمدن به فضیلت  وقت حاضر، روزه  گرفتن  با سایر  مردم و اجرای سریع  فرمان  خداوند  و به تأخیر نینداختن  آن و سایر علل   اسبابی  از این قبیل باشد در این صورت روزه گرفتن  بهتر است  و این قول جمهور (اکثریت) اهل علم می باشد و دلیل شان حدیثی  است که در صحیح  بخاری  از ابوالدرداء رضي  الله  عنه روایت است که گفت: ( با رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  در ماه رمضان راهی  سفر شدیم و هوا آنقدر گرم بود که هر یک از ما از شدت حرارت دست خود را بر روی  سر خود می نهاد  و در میان  ما فقط  رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  و عبدالله  بن رواحه  رضی  الله  عنه  روزه بود)صحیح  بخاری (۱۹۴۵) و صحیح  مسلم (۱۱۲۲) و همچنین از ابوسعید  الخدری  و أنس و جابر رضي  الله  عنهم روایت است گفته اند: ( در ماه رمضان به همراه رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  راهی سفر شدیم  طوریکه  برخی از ما روزه بودیم و برخی روزه نبودیم اما هیچ  یک از روزه داران  و آنهایی  که روزه  نگرفته  بودند  بر یکدیگر  عیب و ایراد  نگرفتند)صحیح بخاری حدیث (۱٩٤٧) و صحيح مسلم حديث(١١١٨)  و اين بیانگر آن است که مساله روزه گرفتن در سفر امری واسع است و انسان باید بر اساس شرایط  و آمادگی خود تصمیم بهتر را اتخاذ کند.

-سفری  که روزه نگرفتن برای مسافر را مباح می کند کدام است؟ آیا این رخصت فقط  مخصوص  زمانی است که مسافر در وسط  مسیر سفر است یا از لحظه ای که شروع به سفر می کند برایش جایز است تا روزه اش را باز کند؟

در پاسخ باید گفت: قصر (کوتاه خواندن نمازهای چهار رکعتی) و بازکردن روزه دو تا از مصادیق رخصت و اجازه در سفر هستند که برای  مسافر از لحظه  خروج از شهرش  تا موقعی  که برمی  گردد ثابت است یعنی: ملاک در سفر فقط وقت گذرانده  شده در مسیر نیست بلکه همه مدتی است که مسافر از لحظه خروج تا برگشت در آن سپری  می کند می باشد؛ به طور  مثال اگر فردی به ریاض سفر کند، طول مدت اقامتش  در ریاض  بعنوان سفر برای او محسوب  می شود و این به یک مساله دیگر مرتبط می شود و آن اینکه: آیا مدت معینی  برای  سفر وجود دارد؟اما اگر فرض کنیم که او به مدت دو روز یا سه روز و مانند آن در ریاض باقی خواهد ماند تا لحظه  برگشت مسافر تلقی می شود.

شیخ دکتر/خالد  بن عبدالله المصلح