آیا در نمازهای جهری که به امام اقتدا می کنیم باید سوره فاتحه را بخوانیم؟برادرم می گوید: نظر علامه آلبانی رحمه الله این است که خواندن سوره فاتحه توسط امام برای مقتدی كفايت ميكند؛ خداوند بهترین پاداش ها را به شما عطا بفرماید؛ قراءة الفاتحة للماموم في الصلاة الجهرية؛

بسم الله الرحمن  الرحيم؛

أهل  علم در خصوص  خواندن  سوره  فاتحه  توسط  مقتدی در نمازهاي  جهري(مانند نماز صبح  و مغرب  و عشاء و جمعه  و عیدین) سه نظر ارائه  داده  اند:

قول  اول: زمانی  که مقتدی  تلاوت  امام  را در نمازهای  جهری  می شنود  نباید  هیچ  سوره  یا آیه  ای  اعم از  سوره  فاتحه  یا  غیر از آن را بخواند و این  قول  جمهور (اکثریت) اهل  علم اعم  از  علمای  سلف و معاصر و مذهب امام  ابوحنیفه و مالک  و احمد  و یکی  از اقوال امام  شافعی-رحمهم الله- می باشد.

قول دوم:خواندن  سوره  فاتحه  برای مقتدي در نمازهای  جهری  همانند  نمازهای  سری  واجب  است  و این  قول  مذهب  امام  شافعی  و ابن  حزم  ظاهری  می باشد.

قول سوم: خواندن  سوره  فاتحه  در نمازهای  جهری برای مقتدی  مستحب است و این  قول  گروهی  از  اهل  علم  از جمله  امام  اوزاعی  است.

از میان اقوال فوق، قول نزدیک تر به حقیقت و راجح نزد من قول  اول یا همان  قول اکثریت اهل علم می باشد که  می گویند: زمانی  که  مقتدی  تلاوت  امام  را در نمازهای  جهری  می شنود نباید  هیچ  سوره  یا آیه  ای  اعم از  سوره  فاتحه  یا  غیر از آن را تلاوت کند زیرا  عمل اکثر  صحابه  رضی  الله  عنهم  و بیشتر  احادیث  بیانگر همین  قول  هستند و همچنین خداوند  متعال دستور  به سکوت  کردن  در مقابل  قرائت  امام در نماز را داده  و فرموده  است: (وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) يعنى: (و هنگامی  قرآن تلاوت  می شود  به  آن گوش  دهید  و سکوت  کنید  که  مشمول  رحمت-  خداوند- واقع  شوبد)الاعراف/٢٠٤

و از دلايل دیگری که وجوب  سکوت  مقتدی را هنگام  تلاوت امام در نماز تایید  می کند روایتی  است  که امام مسلم در صحیح خود  از ابوموسی  الأشعري  رضی  الله عنه  نقل کرده است گفت: (رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم خطبه  ای برای ما ایراد  فرمود  و در آن سنت  ها را برای  ما بیان  کرد  و نماز را به  ما آموخت  و فرمود: (ابتدا  صف  های  تان را راست  کنید  سپس  یکی  از  شما برای  تان امامت  کند  و هرگاه "الله اکبر" گفت  شما هم- بعد از او- "الله  اکبر" بگویید...و حدیث را ذکر  می کند  و برخی  از  روایان  او این  عبارت  را در حدیث مذکور نقل  کرده  اند: (فإذا  قرأ  فانصتوا) یعنی: (و هرگاه  امام تلاوت  کرد سکوت  کنید)و امام مسلم این عبارت را در صحیح خود آورده است. و همچنین امام احمد و ابوداود  و نسائي  و ابن ماجه از ابوهریره  رضی  الله  عنه روایت  کرده اند که رسول الله  صلى  الله  عليه  وسلم  فرمود: ( إنما جعل الإمام  ليؤتم  به فإذا  كبر  فكبروا  و إذا قرأ فانصتوا) يعنى: ( هدف  از  امام  در نماز این است  که  به او اقتدا  شود  لذا هرگاه"الله  اکبر" گفت  شما هم-بعد ازاو "الله  اکبر" بگویید  و هرگاه  تلاوت  کرد  شما  سکوت  کنید)   هنگامی  که  از امام  مسلم  رحمه  الله  در مورد  حدیث  مذکور  ابوهریره رضی  الله  عنه  پرسیده  شد  فرمود: این حدیث نزد من صحیح  است.

از دلایل  دیگری که  ممنوع بودن تلاوت مقتدی در نمازهای جهری را بیان  میکند حدیثی  است که  در کتاب  های  حدیث  و سایر منابع  از ابوهریره  رضی  الله  عنه  روایت  شده  است گفت: ( أن النبي صلى الله عليه وسلم انصرف من صلاة جهر فيها بالقراءة فقال: ((هل قرأ معي أحد منكم آنفاً؟ )) فقال رجل: نعم يارسول الله. فقال: ((إني أقول: مالي أنازع القرآن)) قال: فانتهى الناس عن القراءة مع رسول الله صلى الله عليه وسلم فيما جهر فيه رسول الله صلى الله عليه وسلم من الصلوات بالقراءة حين سمعوا ذلك من رسول الله صلى الله عليه وسلم) یعنی: ( رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  بعد از اتمام یکی از  نمازهای جهری  رو به  نمازگزاران  کرد  و فرمود: (آیا فردی  از شما  لحظاتی پیش به همراه  من تلاوت  می کرد؟)مردی  جواب  داد: بله؛ رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  فرمود: ( با خود  گفتم  چه  شده  است  که  در تلاوت  با من مسابقه داده  می شود) ابوهریره  رضی  الله  عنه  می  گوید: (از وقتی  که مردم گفته  مذکور  رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  را شنیدند  از هر نوع قرائت در نمازهای جهری، پشت  سر رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  امتناع  کردند) و برخی  از  اهل  علم اشکالاتی  از  ابن اکیمه که راوی این حدیث  از ابوهریره  رضی  الله  عنه است مطرح  کرده  اند  که درحقیقت  چنین اشکالاتی  بر وی وارد  نیست زیرا علمایی  همچون  یحیی  بن سعید  در مورد  او گفته  است:" ابن  اکیمه، ثقه (مورد  اعتماد ) است  و علمای  دیگری  غیر از او هم ایشان  را تایید  کرده  اند) و همچنین  از جهات  دیگر اشکالاتی  به  حدیث  مذکور  وارد  شده  است طوریکه  گفته  اند:عبارت  (فانتهى  الناس)یعنی: (مردم- از قرائت  در نمازهای  جهری- خودداری  کردند) قسمتی  از سخنان  امام  زهری  است  همانطور  که  امام  بخاری  و ذهلی  و ابوداود  و سایر  اهل  علم  نیز به این موضوع  تصریح  کرده  اند اما در پاسخ به این سخن میگوییم  حتی  اگر عبارت  مذکور، کلام امام زهری  باشد  بازهم می توان به حدیث  استناد کرد زیرا  شیخ  الإسلام ابن تیمیه  رحمه  الله در مجموع  الفتاوی (۲۳/۲۷۴) می  فرماید: (اگر عبارت مذکور (فانتهی الناس) از کلام امام زهری  باشد قوی  ترین دلیل است که  صحابه  رضی  الله  عنهم  در نمازهای جماعت جهری سوره  فاتحه  یا غیر از آن را نمی خواندند زیرا  امام زهری از جمله داناترین  و یا داناترین  شخص زمان  خود نسبت  به سنت  بود و اگر قرائت صحابه  رضی  الله  عنهم  در اقتدا  به رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  در نمازهای  جهری  واجب  یامستحب می بود  قطعا  از احکام  عام آن زمان به شمار می رفت  و عموم  صحابه  و تابعین از آن مطلع  می شدند لذا امام  زهری  از واقف ترین آنها  به این مساله می بود  و اگر  امام  زهری این مطلب  را بیان  نمی کرد بازهم دلیلی  بر منتفی  بودن  آن تلقی  میشد  پس  چه برسد به اینکه  قاطعانه به  این مطلب  تصریح  کرده و گفته  است: صحابه رضی  الله  عنهم در نمازهای  جماعت جهری- هیچ سوره ای اعم از فاتحه یا غیر از آن را- قرائت نکرده  اند)پایان  سخن  شیخ  الاسلام إبن تيمية رحمه الله.

و از دلايل ديگری که مي توان در عدم  وجوب  قرائت مقتدی در نمازهای جماعت جهری به آن استناد کرد حدیث  مشهور: (من كان له  إمام  فقراءة الإمام  له  قراءة)يعني: (هر فردی  که  در نمازش  به امام  اقتدا  کند  تلاوت  امام، تلاوت  او محسوب  می شود) می باشد  و مجموعه  ای  از علمای حدیث  این روایت را با طرق  متعددی  نقل  کرده  اند  که  برخی  از این روایت ها دارای  سند  کامل  و برخی بصورت مرسل  از گروهی  از صحابه روایت  شده  اند  که بارزترین  آنها  حدیث  جابر  رضی  الله  عنه  می باشد  که  اشکالات  زیادی  از سوی علمای  حدیث به  آن وارد  شده  است اما شیخ الإسلام  ابن تیمیه  رحمه  الله  در مجموع  الفتاوی (۱۸/۲۷۱،۲۷۲) می فرماید: (این  حدیث هم بصورت مرسل  وهم بصورت مسند  روایت  شده است اما  اکثریت  علمای  مورد  اعتماد،  آن را به صورت مرسل  از طریق "عبدالله  بن شداد  و او از رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم" روایت  کرده  اند و برخی دیگر  از جمله ابن ماجه آن را بصورت  مسند (با سند  کامل) روایت نموده  اند اما ظاهر ادله  قرآن و سنت روایت مرسل  را تقویت می کنند و اکثریت  اهل علم از جمله  صحابه و تابعین به این موضوع  تصریح  کرده  اند  که به اتفاق  ائمه  مذاهب  چهارگانه  و سایر  اهل  علم به چنین روایت  مرسل، می توان  عمل نمود) و از جمله  کسانی که  این حدیث و طرق  آن را بررسی  کرده اند، امام دارقطنی رحمه  الله است که در کتاب"العلل" خود آن را گنجانده است.

از خلال مطالبی که گذشت مشخص می شود که حدیث: ( لاصلاة لمن لم يقرأ بفاتحة  الكتاب) يعني: ( فردي كه سوره فاتحه را -در نمازش- نخواند نمازش درست نیست)(۱) عام نبوده و خاص می باشد و امام مسلم همانند این حدیث را  در صحیح خود از ابوهریره رضی  الله  عنه روایت کرده است که طبق آن رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم می فرماید: ( من صلي صلاة لم يقرأ فيها بأم  القرآن فهي خداج  ثلاثا  غير  تمام) يعني: ( فردی که نماز بخواند  و در آن سوره  فاتحه  را تلاوت  نکند نمازش ناقص  و ناتمام  است، نمازش ناقص  و ناتمام  است، نمازش ناقص  و ناتمام  است) امابا توجه به دلایل مذکور و جمع احادیث وارد شده، دو روایت فوق و روایت های مانند آن، حمل بر نمازگزاری می شود که مقتدی نیست و قول امام احمد رحمه  الله  که در مورد عام نبودن حدیث اجماع  نقل  می کند مؤيد این مطلب است؛ امام احمد رحمه  الله می فرماید: (از هیچ  یک از مسلمانان  نشنیده ایم که بگویند:" اگر نمازگزاری در نمازجماعت جهری- سوره  فاتحه- را تلاوت نکند نمازش قبول نیست" 

اما در روایتی که عبادة بن الصامت رضي  الله عنه می گوید: ( در نماز صبح ما پشت سر رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  نماز می خواندیم  و هنگامی که  ایشان تلاوت را شروع  نمود، زمزمه ی مقتدی ها موجب شد تا نماز بر ایشان   دشوار  گردد و -پس از اتمام نماز- فرمود: "  آیا شما پشت سر امام خود تلاوت  می کنید؟ گفتیم: بله ای رسول  خدا؛ فرمود: چیزی  جز سوره  فاتحه  را تلاوت  نکنید، زیرا هر فردی که  سوره  فاتحه  را در-نمازش-نخواند  نمازش قبول  نیست)این حدیث را امام احمد و علمای  حدیث  غیر از  ابن ماجه  روایت کرده اند  و در سند آن شخصی به نام " محمد بن اسحاق" وجود دارد و امام  احمد رحمه  الله  در مورد او فرموده است: ( این روایت تنها از سوی ابن  إسحاق  به رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم  نسبت  داده شده است) و این در حالی است که محمد بن إسحاق مدلس  است و با لفظ (عن) آن را روایت کرده است و شیخ الاسلام ابن تیمیه  رحمه  الله  در مجموع  الفتاوی (۲۳/۲۸۶) می فرماید: ( این روایت به تصریح ائمه  حدیث اشکالات زیادی دارد و امام احمد و دیگر اهل  علم نیز  آن را ضعیف  دانسته  است)

شیخ الاسلام  ابن تيمية  رحمه  الله  بعد از آنکه  قائلان به صحت حدیث  مذکور را در مجموع  الفتاوی (۲۳/۳۱۵) ذکر می کند می فرماید: ( به موجب این حدیث رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم اطلاع  نداشت که برخی از صحابه، پشت  سر ایشان  قرائت می کنند یا نه؟ و واضح است که اگر قرائت- در نماز  جماعت جهری- بر مقتدی  واجب می بود قطعا  رسول  الله  صلى  الله  عليه  وسلم آن را به صحابه  دستور می داد زیرا به تأخیر انداختن بیان یک چیز واجب از وقت آن جایز  نمی باشد  و همچنین اگر رسول  الله صلی  الله  عليه  وسلم  این مطلب  را بیان  می فرمود باید  عموم صحابه آن را انجام می دادند و نه یک یا دو نفر از آنها و از طرف دیگر نیازی به پرسش ایشان از نمازگزاران  نبود و این دلیل آن است که قرائت در نمازهای جماعت  جهری بر مقتدی واجب نیست سپس -طبق حدیث- وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم از قرائت آنها مطلع  شد آنان را نهی کرد و دلیل نهی  زمزمه های مقتدیان  بود که قرائت را بر ایشان دشوار می نمود حال وقتی زمزمه - سوره  ها یا آیات- دیگر موجب دشوار شدن قرائت بر ایشان می شود زمزمه  سوره  فاتحه  هم همین حکم را پیدا می کند زیرا علت نهی این بود که قرائت بر رسول الله  صلی  الله  عليه  وسلم دشوار می شد  لذا هر چیزی که  موجب  دشوار شدن قرائت بر امام و به اشتباه افتادن او شود ممنوع می باشد)

بنابراین باتوجه به دلایل مذکور و معنای نهی وارد شده در حدیث عبادة  بن الصامت  رضي  الله  عنه قول  راجح نزد من این است که  قرائت کردن مقتدی  در نمازهای جماعت  جهری جایز  نیست و اگر مقتدی بتواند سوره فاتحه را  در لحظاتی که امام در  قرائتش وقف می کند بخواند که  خوب است و در غیر  این صورت گناهی در ترک  کردن قرائت سوره  فاتحه متوجه  او نمی شود زیرا  به نهی رسول  الله  صلی  الله  عليه  وسلم  عمل  کرده است و رسول الله صلى  الله  عليه  وسلم  می فرماید: ( ما نهیتکم  عنه  فاجتنبوه  و ما امرتکم  به فافعلوا  منه  ما استطعتم ) یعنی: (از انجام دادن چیزهایی که شما را از آنها نهی کرده ام خودداری  کنید و هرگاه  شما را به چیزی  دستور دادم به اندازه  توان تان آن را انجام بدهید) این حدیث را امام احمد و امام مسلم و سایر  ائمه  حدیث  از ابوهریره  رضی  الله  عنه  روایت  کرده  اند. والله  تعالى  أعلم.

(۱) صحیح بخاری  و  مسلم از حدیث  عبادة  بن  الصامت رضي  الله  عنه.

برادرتان:

شيخ دكتر/ خالد  بن عبدالله  المصلح

١٤٢٤/٩/٧ هجري قمري