مناسک حج و احکام قربانی؛
سپاس و ستایش از آن الله است؛ او را می ستائیم و تتها از او کمک می طلبیم الله هر که را هدایت کند هیچ کس نمی تواند گمراهش کند و اگر فردی را -بر اساس عدلش- گمر اه نماید هیچ راهنماگری برای او پیدا نخواهد شد و گواهی می دهم که تنها معبود برحق، الله است و او بی همتای بی شریک است و محمد بنده و پیامبر خداوند است؛
أما بعد:
ای بندگان خدا؛ تقوای یگانه معبود خویش را پیشه کنید و نسبت به کارهای خیر اقدام بورزید تا رستگار گردید زیرا شما در فرصت بسیار پرخیر و برکتی قرار گرفته اید که بهترین اوقات سال( دهه نخست ذی الحجه) را در خود جای داده است بطوریکه انجام دادن عمل صالح در آنها از جهاد هم بافضیلت تر است مگر از مجاهدی که با جان و مالش - برای جهاد در راه خدا- خارج شده و شهید گشته باشد بنابراین به همه کسانی که ایمان به خداوند و روز آخرت دارند و آرزوی سکونت در بهشتی که پهنای آن به گستره آسمان ها و زمین است را دارند توصیه می کنم تا از این فرصت طلایی( دهه نخست ذی الحجه) نهایت استفاده را ببرید زیرا از عبدالله بن عباس رضي الله عنهما روایت است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (ما العمل في الأيام أفضل منها في هذه؛قالوا: و لا الجهاد قال: و لا الجهاد إلا رجل خرج يخاطر بنفسه و ماله فلم يرجع بشيء)يعني: ( انجام دادن كارهاي شایسته در هیچ یک از روزهای سال به اندازه این -ده روز نخست ذی الحجه- بافضیلت تر -و محبوب تر نزد خداوند نیست-گفتند: آیا جهاد هم چنین فضیلتی ندارد؟فرمود: حتی جهاد؛ مگر فردی که با جان و مالش - برای جهاد در راه خدا- خارج شده باشد و با هیچ یک از آنها برنگردد ( شهید شود))صحیح بخاری حدیث (٩٦٩)
ای مسلمانان فرصت بزرگی پیش روی شما قرار گرفته است لذا تا جاییکه می توانید نسبت به انجام اعمال شایسته و خداپسندانه اى که شما را به پرودگارتان نزدیک می کند و منزلت تان را نزد او بالا می برد اهتمام بورزید زیرا خداوند متعال دروازه های خیر و برکت خویش را بسوی شما گشوده و شما را نسبت به بهره برداری از همه آنها ترغیب نموده است.
ای مؤمنان؛
یکی از عبادت های ویژه ای که در دهه نخست ذی الحجه نسبت به آن توصیه شده و این دهه را از سایر ایام سال متمایز می کند" ذکر و یاد خداوند متعال" در هر لحظه و مکان می باشد زیرا خداوند می فرماید: (وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَىٰ مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ)یعنی: (و - حج گزاران- در روزهای مشخصی نام خداوند را بر چهارپایانی که خداوند روزی آنها کرده است ببرند) الحج/٢٨ دانشمند امت و مفسر مورد تایید رسول الله صلی صلی الله عليه وسلم، عبدالله بن عباس رضي الله عنهما می فرماید: (" روزهای مشخص" در این آیه، (دهه نخست ذی الحجه) می باشند)
بنابراین بهترین عملکرد یک مسلمان در این ده شبانه روز، پرداختن به ذکر و یاد خداوند متعال می باشد زیرا از عبدالله بن عمر رضی الله عنهما روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: ( ما منْ أيامٍ أعظمُ عند الله، ولا أحب إليه من العمل فيهنَّ، من هذه الأيام العَشْر، فأكْثِروا فيهنَّ من التهليل والتكبير والتحميد)يعنى: (انجام دادن عمل صالح در هیچ یک از روزهای سال همانند انجام آنها در این ده شبانه روز نزد خداوند بافضیلت تر و محبوب تر نیست لذا در این ده شبانه روز، بیشتر به تلفظ و تدبر اذکار " لا اله الا الله" و " الله اکبر" و " الحمدلله" بپردازید) ابن حدیث را امام احمد در مسند خویش حدیث (٥٤٢٣) روایت کرده است و احمد شاکر رحمه الله سند آن را" صحیح" دانسته است.
ای مؤمنان؛ خداوند را بسیار یاد کنید و هر صبح و شام به تسبیح و تقدیس او بپردازید و در هر شرایطی اعم از ایستاده و نشسته و خوابیده، با زبان و قلب های تان او را ذکر نماييد چرا که ذکر مایه حیات و زندگی دل ها است؛ از أبوموسی الأشعري رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرمود: ( مثل الذي يذكر ربه والذي لايذكر ربه كمثل الحي و الميت) يعني: ( فردی که پرودگارش را ذکر می کند به سان زنده و کسیکه پرودگارش را ذکر نمی کند به سان مرده است) صحیح بخاری حدیث (٦٤٠٧)
بنابراين تا جایی که می توانید در این ایام نسبت به تلفظ و تدبر ذکر: " الله اكبر، الله اكبر،لا اله الا الله، الله اكبر، الله أكبر و لله الحمد" بيشتر اهتمام بورزید و هر صبح و شام در مساجد و مجالس و منازل خود و حتی در بازار و محل کسب و کار خویش ندای توحید را سر دهید زیرا در صحیح بخاری وارد شده است که عبدالله بن عمر و ابوهریره رضی الله عنهم در دهه نخست ذي الحجة به بازار مي رفتند و با صدای بلند تکبیر می گفتند و مردم هم به دنبال آنها تکبیر می گفتند(صحیح بخاری مقدمه حدیث٩٦٩) لذا در این ایام ویژه نسبت به ذکر و یاد خداوند متعال اهتمام بورزید زیرا بافضیلت ترین عبادت در این ایام بعد از عبادت های واجب، پرداختن به ذکر و یاد خداوند متعال می باشد بگونه ایکه این عبادت در این ایام بافضیلت تر از جهاد با شمشیر و نیزه است تا جاییکه ابن القيم رحمه الله می فرماید: (والذِّكرُ في هذه الأيام - أي أيام العشرِ - أفضلُ من الجهادِ غيرِ المتعيِّنِ)یعنی: ( پرداختن به ذکر و یاد خداوند در دهه نخست( ماه ذی الحجه) از جهاد هم بافضیلت تر است مگر جهادی که فرض عین باشد)مدارج السالکین۱/۱۸۹
ای بندگان خدا؛ ذکرو تکبیر مشروع در این ایام دو نوع می باشد:
نوع اول: ذکر و تکبیر مطلق که در همه اوقات گفته می شود و مقید به پس از نمازها نیست و این ذکر از ابتدای ماه ذی الحجه شروع می شود و تا غروب آفتاب روز سیزدهم ذی الحجه( آخرین روز ایام التشريق) ادامه می یابد.
نوع دوم: تکبیرمقید: که بعد از اتمام نمازها در ایام مذکور خوانده می شوند و اهل علم در این خصوص دیدگاه های متفاوتی ارائه داده اند بطوریکه برخی از آنها محل تکبیر مقید را بعد از اتمام همه نمازها اعم از واجب و نفل جایز دانسته اند و برخی تنها بعد از اتمام نمازهای فرض جایز دانسته اند و برخی تنها برای مردان و برخی برای کسانی که در نمازهای جماعت شرکت کرده اند و برخی تنها برای شخص مقیم جایز دانسته اند که با توجه به مجموع آثار وارد شده از صحابه رضی الله عنهم در این خصوص، قول راجح این است که تکبیر مقید بعد از اتمام همه نمازها اعم از واجب و نفل در حق جماعت و منفرد، مرد و زن، مقیم و مسافر مشروع می باشد و دیدگاه امام بخاری رحمه الله نیز همین است. (مراجعه کنید به" الفتح"٢/٤٦٢)
زمان تکبیر مقید:
بر اساس صحیح ترین دیدگاه ارائه شده از سوی اهل علم، زمان تکبیر مقید از طلوع فجر ( نماز صبح) روز عرفه شروع می شود و تا عصر روز سیزدهم ذی الحجه که آخرین روز ایام التشریق می باشد ادامه می یابد که این دیدگاه از سیدنا عمر و علی و عبدالله بن مسعود و عبدالله بن عباس رضی الله عنهم ثابت شده است و تعدادی از علمای محقق امت در گذشته و معاصر این دیدگاه را بعنوان دیدگاه راجح معرفی کرده اند.
اما شخص حج گزار به دلیل آنکه مشغول اجرای مناسک حج می باشد از اینرو تکبیر مقید در حق او از ظهر روز دهم ذی الحجه ( عید قربان ) شروع می شود لذا از اینجا مشخص می شود که تکبیر از صبح روز عرفه تا آخر ایام التشریق برای غیر حج گزار تکبیر مطلق و مقید محسوب می شود اما برای حج گزار تنها از ظهر روز عید قربان تا آخرین روز ایام التشریق ( سیزدهم ذی الحجه) است.
بنابراین روز عرفه و روز دهم و ایام تشریق، محل اجتماع تکبیرات مطلق و مقید می باشند و مؤمن می تواند در همه اوقات به ذكر و ياد پرودگار و یگانه معبود خویش بپردازد بدین معنا که پس از ادای نمازهای فرض، سه مرتبه " استغفر الله" بگوید و پس از آن" اللهم انت السلام و منك السلام تباركت يا ذا الجلال و الاكرام" بگوید و سپس ذکر"الله أكبر الله أكبر لا إله إلا الله، والله أكبر الله أكبر ولله الحمد" را چند مرتبه که می خواهد تکرار کند و پس از آن به اذکار وارد شده پس از نماز اعم از " سبحان الله " و " الحمدلله " و " الله اکبر" و..بپردازد.
ای مومنان؛ خلاصه اینکه وقت مشروع ذکر و تکبیر مطلق از ابتدای دهه نخست ذی الحجه آغاز می شود و تا پایان ایام التشریق (غروب آفتاب روز سیزدهم دی الحجه) ادامه می یابد اما وقت مشروع تکبیر مقید از طلوع فجر( نماز صبح) روز عرفه شروع می شود و تا پایان ایام تشریق ادامه می یابد لذا این فرصت گرانبها را مغتنم شمارید و تا جاییکه می توانید نسبت به ذکر و سپاس و ستایش پرودگارتان اهتمام بورزید و ذکرهای تان با تدبر در معانی آنها تلفظ کنید زیرا خداوند متعال پاداش نفیسی را برای کسانی که او را ذکر می کنند در نظر گرفته و فرموده است: (فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ)یعنی: ( پس مرا یاد کنید تا من-نیز- شما را یاد کنم) البقرة/١٥٢ و امام مسلم در صحیح خویش از ابوهریره رضی الله عنه روایت می کند که گفت: ( كان رسولُ الله صلى الله عليه وسلم يسيرُ في طريقِ مكةَ فمرَّ على جَبَلٍ يقال له: جُمدان فقال صلى الله عليه وسلم:(هذا جمدانُ سبقَ المفرِّدون) قالوا: وما المفرِّدون يا رسولَ الله؟ قال:«الذاكرون الله كثيراً و الذاکرات ))یعنی: ( رسول الله صلى الله عليه وسلم بسوی مکه در حال حرکت بود و هنگامی که به کوه موسوم به جمدان رسید فرمود: ( این کوه جمدان است و" مفرِّدون" سبقت گرفتند) گفتند: ای رسول خدا؛" مفرِّدون" چه کسانی هستند؟ فرمود: (مردان و زنانی که خداوند را بسیار زیاد یاد می کنند)صحیح مسلم حدیث(٢٦٧٦)
ای مؤمنان؛
از جمله اعمال شایسته ای که اهل علم در این ایام نسبت به انجام آن تاکید نموده اند روزه گرفتن است که خداوند متعال در " حدیث قدسی" فرموده است: ( الصيام لي و أنا أجزي به) يعني: ( روزه- عبادتی است که سراسر آن- متعلق به من است و- آنچنان با فضیلت است- که پاداش آن را خودم- محاسبه و - ارزانی خواهم کرد) صحیح بخاری حدیث ( ١٨٩٤) از ابوهریره رضي الله عنه.
بنابراین نسبت به روزه گرفتن در این نه روز اهتمام بورزید و به ویژه روزه روز عرفه را فراموش نکنید زیرا از ایوب الأنصاری رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (صيام يوم عرفة احتسب علي الله أن يكفر السنة التي قبله و السنة التي بعده) يعني: (من-پاداش- روزه روز عرفه را در نزد خداوند چنین به شمار می آورم که کفاره گناهان سال گذشته و سال جاری باشد)صحيح مسلم حديث (١١٦٢)
برخی از مردم معتقدند که روزه گرفتن در سراسر این ایام جایز نمی باشد که چنین اعتقادی اشتباه است زیرا روزه گرفتن یک کارشایسته است و رسول الله صلى الله عليه وسلم نسبت به انجام مزید کارهای شایسته در این ایام تشویق و ترغیب کرده و فرموده است: (ما من أيامٍ العملُ الصالحُ فيهن أحبُّ إلى اللهِ من هذه الأيام)یعنی: ( انجام دادن کارهای شایسته در هیچ یک روزهای- سال- همانند انجام آنها در این-ده روز-نزد خداوند محبوب نیست) و پرواضح است که روزه گرفتن یکی از کارهای شایسته و پراجر و پاداش می باشد اما چه بسا منظور گوینده این سخن، نهی کردن از روزه گرفتن در روز عید باشد که رسول الله صلى الله عليه وسلم از آن نهی فرموده است اما روزه گرفتن در نه روز نخست ماه ذی الحجه نه تنها اشکالی ندارد بلکه مستحب می باشد به دلیل آنکه روزه، یکی از بهترین کارهای شایسته میباشد.
خطبه دوم:
اما بعد:
ای مؤمنان:
پرودگار شما در خصوص چهارپایانی که قربانی می کنید می فرماید: (لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَٰكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَىٰ مِنْكُمْ) يعنى: (گوشت ها و خون قربانی های شما هرگز به خداوند نمی رسند بلکه- تنها- تقوا و پرهیزکاری شما به او می رسد)الحج/۳۷ بنابراین تقوای خداوند را پیشه کنید و یقین بدانید که هدف خداوند حکیم از تشریع قربانی، نزدیک شدن بندگانش بسوی اوست لذا با برگزیدن نفیس ترین و گرانبهاترین چهارپایان برای قربانی در تحقق این هدف ربانی بکوشید زیرا همانطور که گذشت گوشت ها و خون قربانی ها به خداوند نمی رسد بلکه با تقدیم محبوب ترین و گرانبهاترین چهارپایانی که نزد خویش دارید پرهیزکاری و محبت خویش را برای پرودگارتان ثابت می کنید زیرا چنین ایثاری ارج نهادن به برنامه های الهی محسوب می شود و بزرگداشت برنامه های الهی بیانگر پرهیزکاری دل ها می باشد: (ذَٰلِكَ وَمَن يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ)یعنی: ( حقیقت اینگونه است که هر فردی كه به مراسم و برنامه های الهی ارج و ارزش نهد بدون شک این امر بیانگر تقوای دلها است)الحج/۳۲ و خداوند متعال قربانی کردن را یکی از مراسمات الهی بیان داشته و می فرماید: (وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ)يعنى: ( ما قربانی کردن شتران(بزرگ و سایر چهارپایان تنومند) را در ( ایام حج) از جمله مراسم الهی مقرر کرده ایم)الحج/٣٦ لذا با قربانی کردن چهارپایان فربه و تنومند این مراسم باشکوه الهی را ارج نهید چرا که برترین قربانی ها گرانبها ترین و نفیس ترین آنها نزد صاحبان شان می باشند.
ای مؤمنان؛
از جمله شروط واجب در قربانی کردن این است که چهارپا به سن مشروع قربانی رسیده باشد که این سن برای گوسفند شش ماه، برای بز یک سال، برای گاو دوسال و برای شتر پنج سال می باشد زیرا از جابر بن عبدالله رضی الله عنهما روایت است که رسول الله صلى الله عليه وسلم می فرماید: ( لا تذبحوا إلا مُسنَّةً، إلا إن تعسَّر عليكم، فتذبحوا جَذَعةً من الضأن)یعنی: ( تنها چهارپایانی را که به سن مشروع قربانی رسیده اند را سرببرید مگر اینکه -یافتن آنها- برای تان دشوار- یا ناممکن باشد- که در این صورت گوسفندی که شش ماه خود را به پایان رسانده است را قربانی نمایید)صحیح مسلم حدیث (١٩٦٣)
اى مؤمنان؛
یکی دیگر از شروط قربانی مشروع، عدم وجود عیب در چهارپا است زیرا از براء بن عازب رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (أربعٌ لا تجوز في الضحايا: العوراءُ البيِّنُ عورُها، والمريضةُ البيِّن مرضُها، والعرجاء البيِّن عرجُها، والكبيرة التي لا تنقي)یعنی: ( قربانی کردن چهار حیوان جایز نیست: چهارپای یک چشم و بیمار و چهارپایی که لنگی اش مشخص و مشهود باشد و چهارپایای سالخورده ای که چاق نمی شود)مسند امام احمد (١٨٠٧١) و سنن ابوداود حديث (١٢٨٠٢) و سنن ترمذي حديث (١٤٩٧) و سنن نسائي حديث (٤٣٧١) و صحيح ابن حبان (١٠٤٦) و امام ترمذي سند آن "حسن صحیح" دانسته است.
عیب های مذکور مانع قربانی کردن چهارپا می باشند و چهارپایانی که عیوب مشابه یا شدیدتر از عیوب مذکور را دارند نیز مشمول همین حکم می گردند مانند: چهارپای نابینا یا چهارپایی که پایش قطع شده است و همچنین قربانی کردن چهارپایی که نصف گوش آن بریده شده و یا در گوش آن سوراخ و شکاف وجود دارد نیز جایز نمی باشد زیرا سیدنا علی رضی الله عنه می فرماید: (أمرَنا رسولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم أن نستشرِفَ العينَ والأُذنَ)یعنی: ( رسول الله صلى الله عليه وسلم به ما دستور داد-تا هنگام خرید قربانی- به سالم بودن چشم و گوش چهارپا دقت کنیم)سنن ترمذي حدیث(١٤٩٨)،سنن نسائي حدیث (٤٣٧٦)، سنن ابن ماجة حدیث (٣١٤٣) و. امام ترمذی سند آن را " صحیح" دانسته است.
عیوبی مانند سوراخ بودن یا شکافتگی گوش حیوان مانع قربانی کردن چهارپا نمی شود بلکه از پاداش آن می کاهد.
بنابراین نسبت به سالم بودن چهارپایانی که جهت قربانی تهیه می کنید اهتمام بورزید زیرا خداوند متعال پاک است و تنها پاک را می پذیرد و از اینجا به همه کسانی که در بازارهای دام مسئول فروش چهارپایان قربانی هستند توصیه می کنم تا تقوای خداوند را پیشه کنند و قیمت ها را افزایش ندهند و به خریداران دروغ نگویند و عیوب دام ها را پنهان نکنند بلکه همواره راستی و درستی را که از عوامل مهم برکت در دارایی است را پیشه تجارت شان نمایند زیرا از حکیم بن حزام رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (البيِّعان بالخيار مالم يتفرقا، فإن صدَقَا وبيَّنا بورك لهما في بيعهما، وإن كذبا وكتما محِقَت بركةُ بيعِهما)یعنی: ( خریدار و فروشنده تا وقتی که از هم جدانشده اند اختیار( فسخ معامله ) را دارند اگر به یکدیگر راست بگویند و ( عیب کالا و قیمت ) را بیان کنند داد و ستد برای هر دوی آنها برکت خواهد داشت و اگر دروغ بگویند و ( عیب کالا و قیمت) را از همدیگر بپوشانند در این صورت برکت داد و ستدشان از بین خواهد رفت)صحیح بخاری حدیث (٢١١٠) و صحيح مسلم حديث (١٥٣٢)
ای امت محمد؛ تا جاییکه می توانید با انجام دادن کارهای شایسته و اجتناب از گناهان خود را در مسیر موهبت ها و برکت های سرازیر شده الهی در این ایام قرار بدهید و نهایت بهره برداری را از این فرصت باشکوه کسب کنید زیرا پاداش کارهای شایسته در این ایام چندبرابر می شود و گناهان نیز همانند آنها مضاعف می گردند.
ای مؤمنان؛
چهارپایان قربانی خود را بعد از نماز عید قربانی کنید زیرا کسیکه پیش از نماز عید قربانی کند قربانی اش پذیرفته نیست به دلیل حدیث جندب رضی الله عنه که می گوید: رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: ( "من ذبح قبل الصلاة فليذبح مكانها أخرى و من لم يذبح . فليذبح بإسم الله)یعنی: ( فردی که پیش از نماز- عید- قربانی کند بایستی به جای آن گوسفند دیگری را- بعد از نماز- قربانی نماید و کسیکه هنوز قربانی نکرده ات بایستی با آوردن نام الله قربانی کند.) و نظیر این حدیث از انس و براء بن عازب رضی الله عنهما روایت شده است.
ای مؤمنان؛
یکی دیگر از کارهای بسیار شایسته در این ایام حاضر شدن در نماز عید می باشد لذا نسبت به ادای این نماز و حضور در محل ادای آن اهتمام بورزید چرا که رسول الله صلی الله عليه وسلم نسبت به ادای این نماز و حضور در مکان ادای آن بسیار تاکید نموده است از اینرو علاوه بر خودتان، فرزندان و خانواده خود را نیز جهت شرکت در این نماز باشکوه به همراه بیاورید زیرا از ام عطیه رضی الله عنها روایت شده است که گفت: (أمرَنا رسولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم أن نخرِجَ في العيدين العواتقَ وذاتَ الخدور، حتى نخرِجَ الحيّضَ، فيَكُنَّ خلفَ الناسِ، فيكبرنَ بتكبيرِهم، ويدعون بدعائِهم، يرجون بركةَ ذلك اليومِ وطهرته)یعنی: ( رسول الله صلى الله عليه و سلم به ما دستور مي داد تا روز عيد قربان و فطر , دختران بالغ و دوشیزگان پرده نشين را به منظور حضور در مراسم عيد از خانه بيرون بياوريم , و به زناني که در عادت ماهيانه بودند دستور مي داد تا- حضور بیابند اما پشت سر نمازگزاران( دور از عیدگاه) بنشینند و آنها با اميدي که به برکت و پاک شدن از گناهان در آن روز داشتند با تکبير مردان تکبير مي گفتند , و همراه دعايشان دعا مي کردند)صحیح بخاری حدیث(٩٨٠) لذا جهت ادای نماز عید بسوی عید گاه ها و مساجد بشتابید و خداوند را بسیار ذکر کنید تا رستگار گردید.
شیخ دکتر/ خالد بن عبدالله المصلح
الحج و أحكام الاضحية