الحمد لله و صلي الله و سلم و بارك علي رسول الله و علي آله وصحبه.
أما بعد:
در پاسخ به پرسش شما از خداوند طلب توفیق کرده و می گوییم:
فضیلت ماه محرم معروف است و دارای دو فضیلت ويژه و مشترک می باشد؛
فضیلت ویژه ای که این ماه را از سایر ماه ها متمایز کرده این است که خداوند متعال آن را به خودش نسبت داده است زیرا در صحیح مسلم روایت شده است وقتی از رسول الله صل الله عليه وسلم در مورد بافضیلت ترین روزه بعد از روزه های رمضان سؤال شد فرمود: ( شهر الله المحرم ) یعنی: (بافضیلت ترین روزه بعد از روزه های ماه رمضان ماه خداوند، محرم است) و از میان ماه های سال هیچ یک از ماه ها جز ماه محرم به خداوند متعال نسبت داده نشده است و این فضیلت ویژه بیانگر نوعی توجه خاص به این ماه می باشد و نکته ای که در اینجا باید به آن اشاره شود این است که اضافه شدن ماه ها و زمان ها و اشخاص به خداوند متعال اضافه تشریفی است مانند: "بیت الله" و مواردی از این قبیل- که خداوند قصد دارد تا با این شیوه اهمیت و منزلت والای آن چیز را برای ما بیان کند-
اما فضیلت مشترک ماه محرم این است که این ماه از ماه های حرام محسوب می شود و خداوند در مورد آن می فرماید: (إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِندَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْرًا فِي كِتَابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ ۚ فَلَا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنفُسَكُمْ ۚ)یعنی: ( تعداد ماه ها در نزد خداوند و در تقدیر او از روزی که آسمان ها و زمین را آفریده است دوازده ماه است که چهار ماه آن ( یعنی: ذی قعده و ذی الحجه و محرم و رجب) از ماه های حرام هستند و این -موارد- آیین ثابت و همیشگی خداوند هستند پس - با حلال کردن جنگ در آن ماه ها- به خودتان ظلم نکنید)التوبه/۳۶ در عبارت ( فِيهِنَّ) در آیه مذكور ضمیر به ماه های محرم برم گردد و با وجود اینکه ظلم و ستم در همه اماکن و تمامی لحظات ممنوع می باشد اما در ماه های حرام به طور ویژه از آن منع شده است و این بیانگر اهمیت و حرمت این ماه ها می باشد و هرگاه خداوند به چیزی اهمیت و ارج بنهد باید مورد ارج و احترام قرار بگیرد و در آن احتیاط بیشتری بشود.
و از ویژگی های بارز ماه محرم که از خصوصیت های عملی آن به شمار می رود این است که روزه گرفتن در آن ماه مستحب است و از فضیلت زیادی برخوردار می باشد زیرا وقتی از رسول الله صل الله عليه وسلم در مورد بافضیلت ترین روزه بعد از رمضان سؤال شد فرمود: ( شهر الله المحرم ) یعنی: (بافضیلت ترین روزه بعد از رمضان ماه خداوند، محرم است) و از رسول الله صلى الله عليه وسلم ثابت نشده است که هیچ ماهی را غیر از رمضان بصورت کامل روزه گرفته باشد اما ترغیب برای روزه گرفتن بیشتر در ماه محرم و بیان فضیلت زیاد آن از رسول الله صلى الله عليه وسلم ثابت شده است ولی عملا بیشترین روزه رسول الله صلی الله علیه وسلم در ماه شعبان ثابت شده است طوریکه بخش عمده ای از آن ماه را روزه می گرفت؛
ویژه ترین فضیلت موجود در ماه محرم، روزه گرفتن در روز دهم آن ماه می باشد زیرا در صحیح مسلم از ابوقتاده رضی الله عنه روایت است، از رسول الله صلى الله عليه وسلم در مورد روزه عاشوراء سؤال شد و فرمود: ( صيام يوم عاشوراء احتسب علي الله أن يكفر السنة الماضية) يعني: ( روزه روزدهم محرم را نزد خداوند چنین محاسبه می کنم که کفاره گناهان-صغیره- سال گذشته باشد) و نیز در صحیح بخاری و مسلم وارد شده است که عبدالله بن عباس رضي الله عنهما فرمود: ( ما رأيت النبي صلى الله عليه وسلم يتحري صيام يوم فضله علي غيره إلا هذا اليوم يوم عاشوراء...) يعني: (رسول الله صلى الله عليه وسلم را ندیدم که روزه یک روز را بر روزه های دیگر(غیر از رمضان) ترجیح دهد مگر روزه امروز، یعنی: عاشوراء...) بنابراین زمانی که رسول الله صلی الله عليه وسلم روزه دهم ماه محرم را بر روزه سایر ماه های سال (غیر از رمضان) ترجیح می دهد مستحب ترین و بافضیلت ترین روزه سال بعد از ماه رمضان تلقی می شود.
روزه دهم ماه محرم در ابتدای أمر واجب بود اما با فرض شدن روزه های ماه رمضان وجوب این روز نسخ شد و استحباب آن بر امت بر امت باقی ماند و حداقل مراتب در کسب فضیلت ماه محرم این است که انسان روز دهم این ماه را روزه بگیرد و رسول الله صلی الله عليه وسلم روزه گرفتن روز قبل از آن ( تاسوعاء) را هم توصيه فرموده است زیرا عبدالله بن عباس رضي الله عنهما مي فرمايد: (حِينَ صَامَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَوْمَ عَاشُورَاءَ وَأَمَرَ بِصِيَامِهِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّهُ يَوْمٌ تُعَظِّمُهُ الْيَهُودُ وَالنَّصَارَى فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَإِذَا كَانَ الْعَامُ الْمُقْبِلُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ صُمْنَا الْيَوْمَ التَّاسِعَ قَالَ فَلَمْ يَأْتِ الْعَامُ الْمُقْبِلُ حَتَّى تُوُفِّيَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) يعني: (زمانی که رسول الله صلى الله عليه وسلم روز دهم ماه محرم(عاشوراء) را روزه گرفت و به آن دستور داد گفتند: دهم ماه محرم روزی است که یهودی ها و مسیحی ها آن را باارزش و بزرگ می شمارند از اینرو رسول الله صلى الله عليه وسلم فرمود: ( ان شاء الله سال آینده روز نهم محرم (تاسوعاء) را هم روزه خواهيم گرفت) ابن عباس رضي الله عنهما می فرماید: اما سال بعد رسول الله صلى الله عليه وسلم از دنیا رفت) صحیح مسلم حدیث۱۹۱۶
روایت فوق بیانگر آن است که انسان علاوه بر روزه روز عاشوراء بایستی يك روز دیگر هم به آن اضافه کند و این بخاطرآن است که:
اولا: به توصیه رسول الله صلی الله عليه وسلم جامه عمل بپوشاند.
دوما: با یهودی ها و سایر کسانی که این روز را بزرگ و محترم می شمارند متفاوت باشد ( و خود را شبیه آنان نکند) زیرا مخالفت و متفاوت بودن با یهودی ها و نصاری (صلیبی ها) از موارد اساسی تشریع و قانونگذاری دین اسلام است و این اصل در زمینه های متعدد به کار برده می شود خصوصا اگر امکان انجام آن وجود داشته باشد بایستی اجرا گردد و باتوجه به این که هیچ فردی نمی تواند در بین عبادت مذکور (روزه گرفتن در روز نهم محرم) و انسان مانع شود از اینرو سزاوار است تا این اصل مراعات بشود.
سوما:به فضیلتی که در روزه گرفتن ماه محرم وارد شده است تحقق ببخشد زیرا روزه گرفتن در ماه محرم بر سایر ماه های دیگر ( غیر از رمضان) فضیلت دارد.
چهارما: در حدیث صحیحی از ابوسعید الخدری رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم فرموده است: ( من صام يوماً في سبيل الله باعد الله وجهه عن النار سبعين خريفا) يعني: (هز فردی که یک روز در راه خداوند روزه بگیرد خداوند چهره او را به مدت هفتاد سال از آتش جهنم دور می کند)متفق علیه و این لفظ صحیح مسلم است. و روزه گرفتن در روز نهم محرم علاوه بر فضیلت های مذکور، مشمول پاداش فوق الذكر در حدیث نیز می گردد.
اما روزه گرفتن فردای روز عاشوراء (یازدهم محرم) در حدیثی وارد شده است که امام أحمد آن را در مسند خود نقل کرده و آن عبارت است از: (صوموا یوما قبله أو یوما بعده) یعنی: ( یک روز پیش از عاشوراء یا پس از آن را روزه بگیرید) اما در سند این حدیث وهم وجود دارد ولی آنچه که در ثبوت و پاداش آن شک و تردید وجود ندارد همانا روزه گرفتن در روز عاشوراء و یک روز پیش از آن ( تاسوعاء) می باشد.
برخی از اهل علم مانند حافظ ابن حجر و امام ابن القیم رحمهما الله حالت سومی برای روزه روز عاشوراء قائل شده اند و آن را بافضیلت ترین حالت عنوان کرده اند که عبار است از روزه گرفتن متوالی در روز های نهم (تاسوعاء) و دهم(عاشوراء) ویازدهم ماه محرم ولی دليل واضحی برای استناد به این قول وجود ندارد اما اگر فردی روز یازدهم ماه محرم را به قصد تکمیل کردن روزه سه روز از هر ماه روزه بگیرد یا اینکه دوست دارد تا در ماه محرم زیاد روزه بگیرد و روز يازدهم را به این نیت روزه بگیرد و یا در صورت اختلاف در دخول ماه محرم احتیاطا روز یازدهم محرم را هم روزه بگیرد-تا روزه عاشوراء را از دست ندهد- در اینصورت جايز و بلامانع است.
و اگر فردی تنها روز عاشوراء را روزه بگیرد روزه اش صحیح است و مکروه نمی باشد و گروهی از اهل علم از جمله شیخ الإسلام ابن تیمیه رحمه الله و علمای دیگر بر این مورد تصریح کرده و گفته اند: روزه گرفتن عاشوراء به تنهایی مکروه نیست.
امسال روز دهم ماه محرم مصادف با روز شنبه شده است؛ در اینجا لازم می دانم تا مساله مهمی را که با استناد به یک حدیث ضعیف بیان شده است را توضیح بدهم؛ حدیث مذکور را اصحاب سنن از صماء بنت بسر روایت می کنند که -طبق آن- رسول الله صلى الله عليه وسلم فرموده است: ( لا تصوموا السبت إلا في فريضة, فإن وجد أحدكم لحاء شجرة أو عوداً من عنب فليمضغه) يعني: (روز شنبه را روزه نگیرید مگر اینکه روزه ی واجب- از قبیل: روزه رمضان، نذر، کفاره و قضاء- باشد و اگر یکی از شما در روز شنبه چیزی جز تفاله انگور یا شاخه درخت آن را برای خوردن نیافت از همان ها بخورد تا- روزه نباشد-) این حدیث علاوه بر آنکه در متن خود ضعف دارد، سندش نیز مضطرب است و با احادیث صحیح دیگری که اجازه روزه گرفتن در روز شنبه را بشرط روزه گرفتن با روز قبلش داده اند مخالفت دارد و از سوی دیگر ظاهر حدیث بیانگر آن است که روزه گرفتن در روز شنبه فقط در مورد روزه های واجب جایز است که هیچ یک از اهل علم چنین حکمی نداده اند زیرا حتی علمایی که روزه گرفتن در روز شنبه را مکروه یا حرام می دانند در صورتی مکروه و حرام می دانند که روزه دار تنها روز شنبه را روزه بگیرد اما اگر روز شنبه را به همراه روز جمعه یا روز یکشنبه روزه بگیرد در اینصورت آن را ممنوع نمی دانند.
بنابراین هرگاه روز دهم ماه محرم مصادف با روز شنبه باشد بهتر است که روز جمعه و شنبه را باهم روزه بگیرد.
شیخ دکتر/خالد بن عبدالله المصلح
