الحمد لله و صلي الله و سلم و بارك علي رسول الله و علي آله وصحبه.
أما بعد:
در پاسخ به پرسش شما از خداوند طلب توفیق کرده و می گوییم:
خداوند متعال در قرآن کریم یک قاعده کلی را در خصوص احکام مربوط به امر و نهی عنوان کرده و می فرماید: (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ)يعنى: (به اندازه ای که در توان دارید از الله بترسید (و أوامر و نواهی او را اجرا کنید)التغابن/١٦ و همچنین می فرماید: (ۚ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا) يعنى: (خداوند هیچ احدی را جز به انداره (توانایی) که به او داده است مکلف نمی کند)الطلاق/۷ و اهل علم در این مورد اختلاف نظر ندارند از اینرو خداوند متعال برای افرادی که توانایی روزه گرفتن ندارند حکم مخصوصی صادر کرده و فرموده است: (و علي الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ ) یعنی: ( و آنهایی که توانائی روزه گرفتن ندارند باید کفاره آن را بپردارد که آن غذا دادن به یک مستمندان(در ازای یک روز) است)البقره/۱۸۴ زیرا وجود وجود حکم برای توانمندان بیانگر این است که افراد ناتوان هم حکم مخصوص به خود را دارند.
موضوع کارهای سنگین و طاقت فرسا یک مساله نسبی است و نمی توان یک تعریف کلی و عمومی از آن ارائه داد زیرا کاری که برای یک نفر سنگین است چه بسا برای یک نفر دیگر سنگین نباشد بطوریکه کار برخی از مردم زیر حرارت آفتاب است و برخی از آنها در کارخانه های آهن کار می کنند و برخی دیگر شغل هایی دارند که بایستی در کنار تنور باشند اما سنگین بودن همه این موارد نسبی هستند زیرا فردی که نسبت به چیزی عادت کرده است با فردی که به آن عادت نکرده است تفاوت دارد در نتیجه مساله مشقت و سختی نسبی می باشد و پاسخ عمومی ممکن است گمراه کننده باشد لذا می گوییم:
اصل بر این است که خداوند متعال روزه را بر همه مؤمنان واجب کرده و فرموده است: (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ)يعني: ( ای مؤمنان روزه بر شما واجب شده است همانطور که بر امت های پیش از شما واجب بود تا- با ادای آن- پرهیزکار شوید)البقره/۱۸۳ و در آیات بعد می فرماید: (فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ) یعنی: (پس هر یک از شما-که در ماه رمضان بیمار یا مسافر- باشد ( به اندازه روزهایی که روزه نگرفته است) درروزهای دیگر روزه بگیرد )البقرة/١٨٤ این آیه بیانگر آن است که افراد معذور- با رعایت شرایطی که برای شان در نظر گرفته شده است- مجاز هستند که روزه نگیرند از اینرو اگر کار فردی بگونه ای سنگین باشد که روزه گرفتن به او زیان می رساند و یا موجب مرگ او می شود و از طرفی هم امکان ترک آن کار برایش نباشد و یا نتواند شیفت کاری خود را تغییر دهد و آن را به زمانی غیر از ساعات روزه موکول کند در اینصورت با شروط و محدودیت هایی که ذکر شد جایز است تا روزه اش را باز کند( چرا که معذور است) و فقهاء رحمهم الله خصوصا فقهای حنبلی قائل بر اینند که: اگر فردی کار سنگینی داشته باشد و امکان ترک آن کار برایش مقدور نباشد و روزه گرفتن منجر به آسیب او شود در این صورت می تواند روزه اش را باز کند. و این بیانگر آن است که شرط استطاعت در روزه هم مانند سایر عبادت های واجب مراعات می شود زیرا خداوند می فرماید: (وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيد)يعني: (و هر فردی که بیمار یا در سفر باشد -به اندازه روزه هایی که نگرفته است- باید در روزهای دیگر روزه بگیرد)البقرة/١٨٥ لذا افراد-معذور- و افرادی که کار سنگین انجام می دهند و با شرایط فوق الذکر مجبور به بازکردن روزه هستند- باید در روزهای آینده قضای روزه های شان را در روزهای خنک و یا روزهایی که ساعات روز در آنها کوتاه است به جا بیاورند.
نکته ای که باید در اینجا به آن اشاره بکنم این است که نیاز به باز کردن روزه همیشه قطعی نیست لذا شایسته انسان مومن نیست که از ابتدای روز بنا را بر روزه نگرفتن بگذارد بلکه باید همانند شیوه اهل اسلام بنا را بر روزه بگذارد و کار خود را با روزه شروع کند، سپس اگر مشقت و سختی و ناراحتی غیرقابل تحمل به سراغش آمددر آن صورت خداوند می فرماید: (لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا )يعني: (الله، هیچ احدی را بیش از توانش مکلف نمی کند)البقره/٢٨٦ و نیز می فرماید: (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ)يعنى: (به اندازه ای که در توان دارید از الله بترسید (و أوامر و نواهی او را اجرا کنید)التغابن/١٦ و علمایی همچون شیخ عبدالله بن حمید و شیخ عبدالعزيز بن باز رحمهما الله در خصوص کارکنان مشاغل سنگین می گویند: "چنین افرادی باید کار خود را با روزه شروع کنند و اگر در اثنای کار تحمل روزه گرفتن را نداشتند در این صورت می توانند روزه های شان را باز کنند" و این به شرطی است که ادامه روزه گرفتن منجر به آسیب رسیدن یا فوت آنها شود و نتوانند سختی و مشقت را تحمل نمایند که در این صورت بر اساس نصوص وارده جایز است تا روزه خود را باز کنند به دلیل عموم آیه: ( (فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ)يعنى: (به اندازه ای که در توان دارید از الله بترسید (و أوامر و نواهی او را اجرا کنید)التغابن/١٦ و نیز آیه: ( (وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيد)يعني: (و هر فردی که بیمار یا در سفر باشد -به اندازه روزه هایی که نگرفته است- باید در روزهای دیگر روزه بگیرد)البقرة/١٨٥
أما نمی توانیم به طور کلی بگوییم: "هر فردی که کارش سنگین است روزه بر او واجب نیست" زیرا این پاسخ نوعی از ابهام در ذهن شنونده ایجاد می کند و عبارتی گمراه کننده است زیرا باعث می شود تا بسیاری از صاحبان مشاغل سنگین و یا آنهایی که احساس می کنند کارشان سنگین است در ادای روزه کوتاهی کنند و این در حالی است که می توانند کارهای شان را سازمان دهی کنند طوریکه هم به امور دینی و هم به امور دنیوی شان رسیدگی کنند.
شیخ دکتر/خالد بن عبدالله المصلح
