الحمد لله و صلي الله و سلم و بارك علي رسول الله و علي آله وصحبه.
أما بعد:
در پاسخ به پرسش شما از خداوند طلب توفیق کرده و می گوییم:
باطل کننده های روزه طی آیه کریمه ای در قرآن وارد شده اند که خداوند می فرماید: (فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ ۚ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْر ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْل) يعنى: (اكنون می توانید -در شب های رمضان-با همسران تان نزدیکی کنید و آنچه را که خداوند برای تان تقدیر کرده است را بطلبید لذا بخورید و بیاشامید تا سفیدی صبح از سیاهی شب (فجر صادق) برای تان آشکار شود و سپس روزه را تا شب (غروب آفتاب) ادامه بدهید)البقره/۱۸۷ بنابراین طبق این آیه کریمه، روزه دار بایستی از سه چیز خودداری کند: نزدیکی زناشویی، خوردن و آشامیدن و این آیه دربردارنده باطل کننده های اصلی روزه می باشد و همچنین در حدیث صحیحی از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (يقول الله تعالي: الصوم لي و تنا أجزي به؛ يدع طعامه و شرابه و شهوته من اجلي) یعنی: (خداوند متعال-در حدیث قدسی-می فرماید: (روزه از آنِ من است و- آنقدر بافضیلت است- که خود من پاداش آنرا مي دهم زیرا- روزه دار- غذا و آشامیدنی و شهوتش را به خاطر من ترک می کند) و این حدیث بیانگر آن است که روزه دار بایستی از سه مورد مذکور ( خوردن و آشامیدن و نزدیکی زناشویی) خودداری کند.
علاوه بر سه مورد مذکور استفراغ عمدی نیز روزه را باطل می کند زیرا در کتاب های سنن و مسند امام احمد از حدیث هشام از محمد بن سیرین، از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (من ذرعه القيء فليس عليه قضاء و من استقاء عمدا فليقض)يعني: ( روزه داری که استفراغ بر او غلبه کند- روزه اش صحیح است- و قضاى آن بر وی واجب نیست اما روزه داری که عمدا استفراغ کند باید قضای روزه اش را به جا بیاورد) بنابراین استفراغ عمدی روزه را باطل می کند و ابن المنذر و ابن عبدالبر و تعدادی از اهل علم اجماع نقل کرده اند که اگر روزه داری عمدا استفراغ کند روزه اش باطل می شود که با این مورد تعداد باطل کننده های مورد اتفاق روزه به چهار می رسد.
باطل کننده پنجم ویژه بانوان است، و آن خروج خون قاعدگی و نفاس می باشد لذا اگر خانمی در اثنای روزه اعم از ابتدا یا انتهای روز دچار قاعدگی شود در این صورت روزه اش باطل می شود و قضای آن روز بر او واجب می گردد و نفاس (خونی که در اثر زایمان از بانوان خارج می شود) نیز مرتبط به قاعدگی است و روزه را باطل می کند.
علماء در خصوص اینکه پنج مورد فوق موجب باطل شدن روزه هستند اتفاق نظر دارند.
موارد دیگری نیز وجود دارند که اهل علم رحمهم الله در خصوص باطل شدن روزه توسط آنها اختلاف نظر دارند که در اینجا آنها را مورد بررسی قرار می دهیم:
به طور مثال حجامت کردن از جمله مواردی است که اهل علم در خصوص اینکه آیا موجب باطل شدن روزه می شود یا خیر؟ اختلاف نظر دارند طوریکه جمهور(اکثریت) اهل علم حجامت کردن را موجب باطل شدن روزه نمی دانند ولی امام احمد و اسحاق و تعدادی از اهل علم آن را موجب باطل شدن روزه می دانند و علت این اختلاف نظر احادیثی است که در ظاهر با یکدیگر تعارض دارند زیرا رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (أفطر الحاجم و المحجوم)يعني: (روزه شخص حجامت کننده و حجامت شونده باطل است) و در صحیح بخاری از ابن عباس رضی الله عنهما روایت شده است گفت: (أن النبي صلى الله عليه وسلم احتجم و هو صائم محرم) يعني: (رسول الله صلى الله عليه در حالیکه روزه بود و در احرام قرار داشت حجامت کرد) که در اینجا بین خبر و فعل تعارض وجود دارد و از اینرو برخی از اهل علم می گویند: "فعل مذکور نسخ کننده قول است" و برخی می گویند" فعل، خاص کننده قول است و بیانگر آن است که عبارت (أفطر) به معنی: (اوشك) يعني: "نزدیک است باطل شود" می باشد و بیانگر بطلان روزه نیست لذا روزه اش صحیح و حجامتش مکروه می باشد.
و برخی از اهل علم می گویند: عبارت: (و هو صائم) یعنی: "در حالی که روزه بود حجامت کرد" در روایت مذکور ابن عباس رضي الله عنهما محفوظ نیست و تنها در صحیح بخاری وارد شده است- و در سایر کتب حدیث موجود نیست- از اینرو احادیث متعدد دیگری را که در آنها رسول الله صلی الله عليه وسلم فرموده است: (أفطر الحاجم و المحجوم)يعني: (روزه شخص حجامت کننده و حجامت شونده باطل است) را گرفته و به آن استناد نموده اند.
مورد مذکور یک نمونه از موارد اختلافی در خصوص باطل کننده های روزه بود و از موارد دیگری که علماء در خصوص آن اختلاف نظر دارند: خروج منی باشهوت بدون نزدیکی زناشویی است بطوریکه برخی از اهل علم مانند ابن حزم ظاهری مورد مذکور را موجب باطل شدن روزه نمی دانند اما اکثریت علمای امت و جمهور فقهای اسلام، خروج منی باشهوت را موجب باطل شدن روزه می دانند و دلیل شان حدیثی است که در صحیح بخاری و مسلم از ابوهریره رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله عليه وسلم می فرماید: (يقول الله تعالي: الصوم لي و تنا أجزي به؛ يدع طعامه و شرابه و شهوته من اجلي) یعنی: (خداوند متعال-در حدیث قدسی-می فرماید: (روزه از آنِ من است و- آنقدر بافضیلت است- که خود من پاداش آنرا مي دهم زیرا- روزه دار- غذا و آشامیدنی و شهوتش را به خاطر من ترک می کند) عبارت: (و شهوته)، به اتفاق اهل علم مشمول نزدیکی زناشویی می شود و خودارضایی و خروج منی باشهوت و بدون مقاربت جنسی نیز در آن داخل می شود از اينرو در صحیح بخاری و مسلم از أم المؤمنين عائشة رضي الله عنها روایت است گفت: (رسول الله صلى الله عليه وسلم در حالیکه روزه بود همسران خود را می بوسید) و سپس می فرماید: ( ایشان- به تناسب اینکه کامل ترین انسان بود در نتیجه- از همه شما مردان بر نفس خود چیره است) این روایت بیانگر آن است که خروج منی بر صحت روزه تاثیر می گذارد یعنی: اگر منی در اثر بوسیدن یا حالت های دیگری بدون زناشویی خارج شود روزه را باطل می کند و از این جهت است که ام المؤمنين عائشة رضي الله عنها بیان می کند که رسول الله صلی الله عليه وسلم بر نفس خود چیره بود و بوسیدن و .. موارد مانع باطل شدن روزه ایشان نمی شد و جمهور(اکثریت) اهل علم نیز بر همین قول هستند؛
این دو مورد(یعنی: حجامت و انزال بدون مقاربت جنسی) از مسائلی هستند که از باطل کننده های روزه به شمار می روند اما همانطور که گذشت اهل علم در خصوص آنها اختلاف نظر دارند و دو قول ارائه داده اند.
اگر بخواهیم موارد دیگری غیر از دو مورد مذکور را بررسی کنیم در این صورت با سؤالات بیشماری مواجه خواهیم گشت که مردم امروزه از آنها می پرسند: آیا فلان چیز موجب باطل شدن روزه می شود یا خیر؟ مانند: اهدای خون، آمپول های تقویت کننده و درمانی، استفاده از اسپری های طبی، استفاده از شیاف ها که همه این موارد علامت سؤال در ذهن انسان به وجود می آورند که آیا موجب باطل شدن روزه می شوند یا خیر؟ در پاسخ به طور خلاصه می گوییم: هر چیزی که بعنوان باطل کننده روزه معرفی می شود بایستی برای آن دلیل وجود داشته باشد.
شیخ دکتر/خالد بن عبدالله المصلح
